Ilirizam (2): Šulekova reforma

Bogoslav Šulek

Pre tri dana je tiho obeležena godišnjica smrti znamenitog hrvatskog jezikoslovca slovačkog porekla, Bogoslava Šuleka (1816 - 1895), čiji su tragovi u savremenom hrvatskom jeziku, kao i u svim ostalim post-jugoslovenskim jezicima vrlo živi i aktuelni. Nazivaju ga ocem hrvatskog znanstvenog nazivlja iliti naučne terminologije, a za našu svakodnevicu je značajan kao kreator silnih kalkova (prevedenica) i neologizama.

O Šulekovom radu nema smisla govoriti van konteksta (što se često čini), jer je vreme njegovog delovanja jasno definisano specifičnim kulturno-političkim ciljevima: reč je o drugoj polovini XIX veka, kada se razvila potreba za standardizacijom ilirskog jezika. Novija literatura, u zavisnosti od habitusa, (ne)savesnosti ili specifičnih namera autora, obično dezinformiše čitaoce anahronim tvrdnjama da se pojam "ilirski" odnosi samo na ovaj ili onaj jezik, ali valja imati u vidu da se ilirizam zasnivao na romantičarskim idejama češkog književnika Jana Kolara o jedinstvu Južnih Slovena (koje je smatrao potomcima Ilira) i uverenju da su Sloveni isti narod sa 4 narečja: poljskim, češkim, ruskim i ilirskim. Gajevi ilirci su stremili povezivanju Južnih Slovena kroz stvaranje istog standardnog jezika i zajedničke književnosti, o čemu je već bilo reči u postu Rađanje srpskohrvatskog jezika.

Sve što se dešavalo sa ilirskim jezikom od Bečkog dogovora (1850) do kraja XX veka, nedeljivo se odnosi na jugoslovenski ili srpskohrvatski jezik (i njegove kasnije naslednike), tačnije na južnoslovensku štokavštinu, naravno, uz uvažavanje interdijalekatskih razlika i prava svih (budućih) nacija na jezičke osobenosti koje bi im na fenomenološkom nivou obezbedile zasebne identitete. Projekat izgradnje zajedničkog južnoslovenskog jezičkog super-identiteta se javio kao odbrambena reakacija na austrougarsku dominaciju, i zato je prioritetni cilj iliraca bilo oslobađanje narodnog jezika od germanizama i hungarizama.

Vukov koncept (standardni jezik na bazi štokavskog narodnog govora i narodnih pesama) u Zagrebu nije prihvaćen jednodušno: tzv. hrvatski vukovci su se srčano zalagali za štokavski purizam (odbacivanje svih leksema koje odudaraju od štokavskog vernakulara), riječka škola je navijala za mešavinu narečja sa prevagom čakavice, dok je zadarska struja vukla ka novoštokavskoj ikavici. Ovi prvi su, barem do kraja XIX veka, bili najuticajniji, što je povlačilo potrebu za odstranjivanjem kajkavskih i čakavskih dijalektizama, tj. kajkavizama i čakavizama iz zapadne štokavske varijante u cilju izjednačavanja sa istokom. Zanimljivo je i naizgled paradoksalno to što je inicijativa za nastanak srpskohrvatskog jezika iliti za verbalnu unifikaciju zapada i istoka došla iz Zagreba, a otpor je od samog starta bio daleko veći na zapadu nego na istoku (prosto rečeno: favorizovanje štokavštine je izazvalo revolt kajkavaca i čakavaca).

Na zapadu se, po uzoru na češku jezičku politiku, nedugo nakon Bečkog dogovora pristupilo odstranjivanju posuđenica, izmišljanju neologizama, kalkiranju (obično iz nemačkog) i prilagođavanju reči iz drugih slovenskih jezika (češkog, slovenačkog, ruskog preko srpskog itd). Vuk, a samim tim i njegovi hrvatski sledbenici su odbacivali srpsko književno nasleđe, konkretno: slavenosrpski jezik (koji je, inače, bio prepun kalkova i kovanica), no iz Dositejevog vokabulara je ipak usvojen određen broj reči (npr. sveučilište, kalk od grč. pandidakterion). Iz češkog su preuzete reči: časopis, naslov, obred, okolnost, opseg, pokus, povod, predmet, poprsje, podneblje, spis, stupanj, učinak, zbirka (...), kasnije: dražba, krajolik, naklada, prirodopis, stroj, sustav, tlak, uloga, svjež, živalj, onda opice, vraska itd.  Jedini germanizam koji je opstao nakon prvog "čišćenja" je krumpir (nem. dij. krumbeer). Na istoku je od početka XIX veka korišćen oblik krompir (prema dij. grombier), a možda niste znali da je i krtola deformisana nemačka reč italijanskog porekla (nem. kartoffel).

Pošto je ilirska faza standardizacije uspešno sprovedena uvođenjem reči: knjižnica, kazalište, književnost, pojam, dokaz itd., na scenu je stupio Bogoslav Šulek, koji je sistematski obogaćivao leksički fond hrvatskog, a onda i srpskog jezika. U leksikografskom radu se rukovodio češkim modelom: postojeće reči + neologizmi od slovenskih elemenata + umereni broj tuđica + preuzimanje ili prilagođavanje leksema iz slovenskih jezika. Pridodao je hrvatskom fondu rusizme: mašta, načelo, obmana, obrazovati, odlično, suvremeno, suglasje, uštrb, zanimati, zanimljivo (...), slovenizme: drvored, glasovir, kružnica, mešetar, spolovilo, zahvala (...), polonizme: pokost, ispust, naglavak (...), i novu seriju bohemizama: zbornik, geslo, skladba, dojam (...) Neki njegovi bohemizmi su se povampirili tek krajem prošlog veka, te se u nekim savremenim hrvatskim rečnicima mogu naći prastare posuđenice za internacionalizme sintaksa (skladnja), gramatika (slovnica), princip (zasada) itd.

Od Šulekovih kovanica danas su u upotrebi: školstvo, natporučnik, d(j)elokrug, crnina, parobrod, ravnopravnost, kliconoša (...) Neki njegovi predlozi nikada nisu prihvaćeni (boljoslovlje - patologija, ljekoslovac - farmakolog, neprestaja - permanencija), u nekim slučajevima je prevladala strana reč (remiza umesto kolnica, funkcioner umesto obavljač, kontinuitet umesto spojitost), a neke novotvorenice su našle primenu u umetnosti (svjetlopis kod Tina Ujevića, glumište kod Branka Gavelle). U periodni sistem elemenata je uveo sufiks - ik (neki nazivi su usvojeni: vodik, kisik, ugljik, neki nisu: solik, jedik, smrdik, vapnik, glinik), a izgradio je i /odbačeni/ sistem za deriviranje (vodik - vodun - vodunac - prievodun). Preveo je merne jedinice (mjer - metar, mjerčić - milimetar, mjerić - centimetar, mjerak - decimetar, mjeretina - kilometar; takođe: stor - ar, tez - gram), i još mnogo toga, ali je sasvim mali broj šulekizama zaživeo u praksi XIX i XX veka.

Reči koje je Šulek pozajmio iz slovenskih jezika, preveo i skovao su, u principu, bile namenjene celom štokavskom području, ali je averzija prema prevedenicama iliti sklonost ka internacionalizmima, pogotovo latinizmima i grecizmima, na istoku uvek bila jača. U uslovima koji su srpski i hrvatski jezik držali na okupu, strane reči su često bile superiorne, i uporno su istiskivale domaće surogate kao artificijelne i usiljene.