Ilirizam (1): rađanje srpskohrvatskog jezika

Htedoh da seriju tekstova o zajedničkom jezičkom (i enigmatskom) nasleđu južnoslovenskih naroda i narodnosti zaokružim dvodelnom pričom o ILIRIZMU i ILIRCIMA, što će reći: o rečima bez kojih je teško zamisliti ukrštanje i križanje, i još bolje: o pojmovima koji su ključni za razumevanje uvek aktuelnog pitanja: zašto su Srbi, Hrvati i i svi ostali žitelji ex yu prostora 150 godina gradili zajednički standardni književni jezik?

Međutim, tu priču je teško ispričati kako valja. Ne meni, bilo kome. Istočne,  zapadne, a u novije vreme i središnje severne i južne interpretacije su najčešće do te mere protivurečne da je neutralnom čitaocu teško da utvrdi o čemu se tu uopšte radi, a onda i da rekonstruiše događaj od pre samo 166 godina. Lakše je rekonstruisati bitku u Termopilskom klancu ili Muratovu pogibiju. Šta se to desilo 1850. godine? Pa, ništa naročito važno za čovečanstvo, ali je doneta prilično krupna balkanska odluka: Hrvati i Srbi su sklopili tzv. Bečki književni dogovor o zajedničkom književnom jeziku. I romantična tragikomedija  je počela.

Miroslav Krleža je pred kraj života, u sklopu odgovora na pitanje zašto je 1967. godine potpisao Deklaraciju kojom su hrvatski desničari zahtevali nezavisnost hrvatskog književnog jezika, rekao: „Ja sam otkad pišem mislio i govorio da je to jedan jezik koji su Hrvati oduvijek zvali hrvatski, a Srbi srpski. I to je dobro poznato. Nitko ne kaže da govori hrvatsko-srpski ili  srpsko-hrvatski,  nego  svi  kažu  govore  hrvatski  odnosno srpski.  Tako je na ulici,  tako je u školi, tako je u životu uopće, a život je često najbolja mjera stvari (...) Držim da jezik nije stvar administrativnog dogovaranja nego je on živa materija koja ne može biti predmetom nekog propisa i zakona (…) što ne znači da o svemu tome ne bi trebalo progovoriti sa svom naučnom i književno-historijskom nepristranošću.“

Dobro, tako je bilo 1967. i 1981. A šta je bilo pre Bečkog književnog dogovora? Kojim su jezicima govorili Srbi, Hrvati i žitelji Bosne koji nisu bili ni Srbi, ni Hrvati (ne znam kako drugačije da označim narode koji u XIX veku nisu postojali; bosanska muslimanska raja je tada sebe obično nazivala Turcima; Makedonci su nastali u Jugoslaviji, Crnogorci takođe)? Ono od čega pristrasni ne prezaju je zloupotreba anahronizama za navođenje vode na svoju vodenicu – a da bi se uopšte moglo razmišljati o nastanku srpskohrvatskog jezika, neophodno je shvatiti da pojmovi „Srbi“ i „Hrvati“ tada nisu imali današnja značenja. Teško je i hronološki pratiti njihove konotacije i denotacije, jer su ih različiti autori nedosledno upotrebljavali tokom srednjeg veka.

Elem, do XIX veka, Srbi i Hrvati, najprostije rečeno, bejahu dve vrste Južnih Slovena, a reči kojima su se te vrste označavale su davno pre toga uokvirene pravoslavljem i katolicizmom. Najčistiji primerci su, izgleda, mogli da se sretnu u nekoj tački na zapadu i negde na istoku, a sa kretanjem prema sredini, prema jugu i severu... identiteti su bili sve mutniji. Narodne mase mutnih identiteta su tek od sredine XIX veka počele da dobijaju svoje konačne forme, milom ili silom - ovde nije ni bitno, a u sklopu rađanja nacija i svih pratećih nacionalnih interesa.

Žitelji Dubrovačke republike (koja je postojala do 1808.) svoj jezik su nazivali slovinskim ili ilirskim, a taj jezik je, u strukturnom smislu, preteča srpskohrvatskog književnog jezika, jer je i deo inspiracije za nastanak zajedničkog standarda stigao odande. Ali, stvari nisu bile tako jednostavne... Nisu se te 185o. godine sastali Srbi sa istoka i Hrvati sa zapada, i uz kavicu i rahat-lokum odlučili da naprave književni jezik po uzoru na Dubrovčane. Ne, ne... Pre toga se u Hrvatskoj razbuktao kulturno-politički pokret ILIRIZAM, čiji je primarni cilj bio kulturno ujedinjenje naroda sa teritorija koje su tokom istorije pripadale Hrvatskoj, a  u tom trenutku su uglavnom bile pod tuđom vlašću. Službeni jezik je bio latinski, od 1805. mađarski, građanstvo je govorilo nemački, a narod... kako je umeo i znao. Šire ambicije ilirizma su bile ujedinjenje južnoslovenskih naroda kroz razvoj zajedničke književnosti i razvijanje ilirskog nacionalnog osećanja. Najkraće rečeno, ilirizam je prva faza jugoslovenstva, no Austrija nije baš imala sluha za južnoslovenski romantizam, pa je pokret zabranjen 1843. godine (nadam se da je jasno da ovde izbegavam razvezivanje političkih čvorova; ostajem na površini jer je taj nivo sasvim dovoljan za priču o rađanju zajedničkog jezika.)

Muhamed Hevaija Uskufija

Dok su ILIRCI pravili strategiju za ujedinjenje, Vuk Karadžić se u Srbiji aktivno borio za narodni jezik... i pobedio 1847. godine, kao što smo videli u prethodnom postu. Sve je to poznato i može se realno sagledati... Ali, sledeći deo priče je klizav, i već 150 godina služi za rekreativno mačevanje na ledu: jezik za koji se Vuk izborio je narodni govor štokavaca-ijekavaca, kojim se govorilo u zapadnoj Srbiji, istočnoj Hercegovini, Crnoj Gori. Da li je to bio srpski jezik? Da, narod iz tog njegovog uzorka za koji se bez fusnota može reći da je srpski jeste govorio tim jezikom. No... postojali su i oni koji možda sebe nisu smatrali Srbima, a svoj jezik su zvali srpskim. Recimo, alhamijado pesnik Uskufija je u XVII veku napisao „Ilahije na srpskom jeziku“. 

Isti taj jezik je zasigurno bio i jezik jednog dela hrvatskog etnosa. Zašto ne bi bilo štokavaca koji su sebe nedvosmisleno smatrali potomcima srednjovekovnih Hrvata?! Pa, to je ionako stvar uverenja. Niti su svi Srbi potomci Srba, niti su svi Danci potomci Danaca, niti su svi Poljaci potomci Poljaka itd. (Napomena: tako ja shvatam taj pre-nacionalni period na ovim prostorima; npr. „biti Srbin“ bi u to doba značilo: „biti potomak onih koji su sebe zvali Srbima“, a to je prvi, plemenski iliti najprimitivniji nivo doživljaja pripadnosti nekoj etničkoj grupi; kad postoji nacija, onda „biti Španac/Finac/Tunguz“ znači „identifikovati se sa opštim nacionalnim vrednostima bez obzira ili s obzirom na znanje/uverenje o poreklu“; Opšte nacionalne vrednosti u to vreme nisu postojale ni kod Srba, ni kod Hrvata).

Kao što rekoh, narod je na hrvatskim teritorijama govorio kako je umeo i znao, po svojoj tradiciji i inerciji, a to znači: čakavski, kajkavski i štokavski. Samim tim što su na istoku svi (ili ogromna većina) štokavci, a na zapadu samo neki – ilirci su morali da izaberu jedno narečje kako bi osnovne ideje o preporodu mogle biti sporovedene u delo. Narečje za koje su se opredelili je upravo ono koje je Vuk 32 godine ranije nazvao srpskim narodnim jezikom. Zapravo, ne samo da ga je nazvao, nego se do krvi borio za njega sa crkvom i tzv. Slavjanoserbima (uzgred, kad čovek čita njegove polemike sa Jovanom Hadžićem, stiče utisak da se nije baš slučajno zvao Vuk; možda bi mu čak bolje stajalo Vukodlak).

I tako je Vukov vernakular postao jezik ilirizma. Ili jugoslovenstva. Teoretski i praktično, to nije bio samo srpski jezik. Ni pre ilirizma, ni kasnije. Štokavština je vekovima bila jezik južnoslovenskog življa. Pošto taj živalj nije bio izdiferenciran po nacionalnim kategorijama (već po konfesionalnim), negde i nekad su ga zvali srpski, negde hrvatski, u Dubrovniku svakojako, a negde čak i bosanski (eto, spomenuti Uskufija je napisao rečnik bosansko-turskog jezika, bez obzira na to što se u naslovima njegovih dela spominje „srpski jezik“). Ali kako god okrenete, Krleža je bio u pravu: ako već treba da se zove po etnicima, istorijski gledano, može se zvati i srpski, i hrvatski, kad već ne valja i ne paše srpskohrvatski i hrvatskosrpski. 

Južnoslovenski romantizam je brzo nakon Bečkog dogovora počeo da se pretvara u sirovi i surovi politički realizam i da se račva u nacionalističke struje – jer ilirizam je imao cilj da preporodi i ujedini hrvatski narod, a ne da podeli južnoslovenski živalj na Hrvate i Srbe. A, eto, Vuk  je za*rao stvar tvrdnjom da su svi štokavci Srbi (bio je tvrdoglav kao mazga i ni pred puškom nije odstupao od svojih stavova; premda je spis „Srbi svi i svuda“ bio zasnovan na mišljenjima evropskih jezičkih autoriteta toga doba, poput Šafarika, bilo je mnogo prostora za relativizovanje – no, nije mu padalo na pamet da odbaci generalizaciju, postavivši na taj način temelj srpsko-hrvatskom razdoru).